Nederland (61%) aan de top: Het gevaar van ultrabewerkte voeding in ons dagelijks dieet

Nederlanders staan met hun 61% inname van ultrabewerkte voeding aan de top in Europa. Dit blijkt uit cijfers van verschillende onderzoeken.

In de afgelopen decennia is de consumptie van ultrabewerkte voedingsmiddelen in Europa aanzienlijk toegenomen. Deze trend is ook duidelijk zichtbaar in Nederland en roept vragen op over de impact op de volksgezondheid en de mogelijke gezondheidsrisico’s.

Wereldgezondheidsorganisatie (WHO):

“Zeker 7.000 Europese doden per dag door onder meer ultrabewerkt voedsel”

Wat is ultra bewerkt voedsel?

Ultrabewerkte voedingsmiddelen (in het Engels ultra-processed foods of UPF) zijn industriële producten die meerdere bewerkingsstappen hebben ondergaan en vaak diverse toevoegingen bevatten, zoals suiker, vet, zout en additieven. Voorbeelden zijn frisdranken, verpakte snacks, kant-en-klaarmaaltijden en bewerkt vlees. Deze producten worden vaak geassocieerd met een hogere energiedichtheid en een lagere voedingswaarde.

Dr. Staf Henderickx over het groeiende gevaar van ultrabewerkte voeding:

“Drugsdealers zijn criminelen die drugs verkopen. Het is misschien te ver gezocht om bij de verkoop van ultrabewerkte voeding te spreken van voedseldealers, maar feit is dat de maatschappelijke gevolgen eveneens desastreus zijn.”

Een lijst van enkele ultrabewerkte voedingsmiddelen die het meest worden geconsumeerd in Nederlandse huishoudens:

• Frisdranken: Suikerhoudende en zogenaamd suikervrije dranken zoals cola, limonade en energiedrankjes.
• Koekjes en gebak: Producten zoals gevulde koeken, wafels, cakejes en andere zoete snacks.
• Chips en zoutjes: Hartige snacks zoals aardappelchips, borrelnootjes en pretzels.
• Kant-en-klaarmaaltijden: Diepvriespizza’s, magnetronmaaltijden en andere voorverpakte gerechten.
• Ontbijtgranen met toegevoegde suikers: Veel ontbijtgranen bevatten aanzienlijke hoeveelheden toegevoegde suikers en worden vaak als snel ontbijt gekozen.
• Vleeswaren: Bewerkte vleesproducten zoals salami, ham, knakworsten en paté als broodbeleg of snack.

Bewerkte voeding vs. ultrabewerkte voeding

Veel voeding moet eerst bewerkt worden, anders is het ongeschikt voor consumptie. Een aardappel moet je bijvoorbeeld eerst koken voordat je hem kunt eten. Maar denk ook aan bakken en snijden, inmaken, praktisch alle bewerkingen die je thuis kunt doen.

Wat maakt een product dan ultrabewerkt? Deze producten ondergaan in de fabriek een uitgebreid bewerkingsproces en krijgen daar veel toevoegingen voor langere houdbaarheid, een betere smaak of om het product aantrekkelijker te maken. Van frisdranken, kant-en-klaar maaltijden, koekjes en chips weten we vaak wel dat het sterk bewerkt is.

Zoals je kan zien, zijn niet alle bewerkte voedingsmiddelen ongezond. De onderverdeling in voedingsmiddelen wordt gedaan via het NOVA-systeem.

Het NOVA-systeem uitgelegd

De bovenste afbeelding bevat voedingsmiddelen die opgedeeld werden volgens het NOVA-systeem. Dit systeem helpt je te begrijpen hoe verschillende voedingsmiddelen worden verwerkt, van natuurlijk en onbewerkt tot sterk bewerkt. Het werd ontwikkeld door het Center for Epidemiological Studies in Health and Nutrition van de Universiteit van São Paulo in Brazilië.¹

NOVA maakt het makkelijker om voedsel te categoriseren op basis van de mate van bewerking. Laten we de vier categorieën van het NOVA-systeem eens nader bekijken.

Nadelen van het NOVA-systeem

Bezint eer ge begint

Een onderzoek in Frankrijk vroeg 170 deskundigen en voedingswetenschappers om een reeks voedingsmiddelen te categoriseren voedingsmiddelen te categoriseren op basis van de NOVA-classificatie.² De deskundigen gaven niet dezelfde NOVA-classificatie aan dezelfde voedingsmiddelen, wat leidde tot een inconsistente identificatie van voedsel.

Als de experts het niet eens kunnen worden, welke kans hebben consumenten dan?

Hoe doe je best je boodschappen?

1. Lees etiketten zorgvuldig: Als je een product koopt, kijk dan naar de lijst van ingrediënten. Als het product veel kunstmatige toevoegingen bevat (toevoegingen die je waarschijnlijk niet kent), behoort het tot groep 4. Een goede vuistregel is: Koop producten waarvan de ingrediëntenlijst niet langer is dan 5 (herkenbare) ingrediënten.
2. Kies voor vers en onbewerkt: Vul je maaltijden zoveel mogelijk aan met verse groenten, fruit, volkorenproducten, en onbewerkte eiwitbronnen zoals vis, kip of bonen.
3. Beperk ultrabewerkte voedingsmiddelen: Probeer de consumptie van fastfood, snacks, en suikerhoudende dranken te beperken, en kies voor zelfgemaakte maaltijden.
4. Zorg voor balans: Soms is het moeilijk om elke dag 3 verse maaltijden op tafel te krijgen. Alleenstaande ouders, jonge moeders, mensen met een druk werkschema… hebben soms baat bij een snelle hap. Zorg gewoon dat minstens 80% van je voeding behoort tot groepen 1-3 en dan is er nog een 20% ruimte voor voeding uit groep 4.

Consumptie van ultrabewerkte voeding in Nederland

In Nederland is de consumptie van ultrabewerkte voeding nog hoger. Uit de Nationale Voedselconsumptiepeiling 2019-2021 blijkt dat 61% van de totale energie-inname afkomstig is van ultrabewerkte producten.³ De gegevens over voedselconsumptie zijn afkomstig van de Nederlandse Voedselconsumptiepeiling 2012-2016. Dit percentage is een van de hoogste in Europa en benadrukt de prominente rol van dergelijke voedingsmiddelen in het Nederlandse dieet.

De lijn tussen Noord- en Zuid-Europa is duidelijk…

Onze onderburen doen het iets beter: Volgens de laatste peiling bij een onderzoek uit 2014-2015 haalt de gemiddelde Belg ongeveer 30% van zijn dagelijkse energie-inname uit ultrabewerkte voedingsmiddelen.⁴ Deze consumptie is hoger bij kinderen en jongeren, wat zorgwekkend is gezien de mogelijke gezondheidsrisico’s op latere leeftijd. Er zijn voorlopig echter geen recentere gegevens beschikbaar, wat een vertekenend beeld kan geven.

In het Verenigd Koninkrijk, dat bekend staat om een hoge consumptie van ultrabewerkte voeding, bedraagt dit aandeel 56%.⁵ Cross-sectionele gegevens van de Britse National Diet and Nutrition Survey (2008-2014) werden geanalyseerd. Deze cijfers illustreren de variatie in voedingspatronen binnen Europa en onderstrepen de noodzaak van land-specifieke interventies.

Uit onderzoek van 2009-2019 blijkt dat de Fransen ongeveer 17% ultrabewerkte voeding per dag binnenkrijgen, wat aanzienlijk lager ligt dan het percentage in ons land.⁶ Spanje en Portugal toonden aan dat ze 24% binnenkrijgen.⁷⁸ Europese landen zoals Italië en Roemenië scoren laag op de schaal, met respectievelijk 13% en 14% dagelijkse inname. Voor Zweden is dit 42%.⁹

Noord-Europa consumeert meer ultrabewerkte voeding dan Zuid-Europa, deels door verschillen in voedingscultuur. In landen zoals Nederland en het VK domineren snelle, bewerkte producten, terwijl Zuid-Europese landen zoals Italië en Griekenland focussen op verse, traditionele ingrediënten uit de mediterrane keuken. Dit benadrukt hoe culturele en economische factoren de voedselkeuze beïnvloeden en het belang van gerichte beleidsmaatregelen voor de volksgezondheid.

Het effect van ultrabewerkt voedsel op onze gezondheid

0ngeveer 81,5% van de totale sterfgevallen in 2022 was het gevolg van niet-overdraagbare ziekten (NCD’s) De meest voorkomende NCD’s zijn kanker, roken en hart- en vaatziekten zoals hartaanvallen en beroertes.¹⁰ De ziektes zijn een gevolg van een combinatie van allerlei factoren zoals genetische, omgevings- en gedragsfactoren.

Hoewel het lastig is om exacte cijfers te koppelen aan sterfte door ultrabewerkte voeding, tonen talrijke studies overtuigend aan dat deze voedingsmiddelen schadelijke gevolgen hebben voor de gezondheid.

Uit een Spaanse studie met deelnemers die over een periode van 10 jaar werden gevolgd, bleek een duidelijk verband tussen de inname van ultrabewerkte voeding en een verhoogd risico op kanker, hart- en vaatziekten, diabetes type 2, depressieve klachten en maag- en darmproblemen.¹¹ Deelnemers die het meeste ultrabewerkte voedsel consumeerden, hadden een 62% hoger risico op vroegtijdig overlijden in vergelijking met degenen die er het minst van aten.

Volgens een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dragen industrieën zoals tabak, alcohol, ultrabewerkte voeding en fossiele brandstoffen bij aan jaarlijks 2,7 miljoen doden in Europa.¹² Dit betekent dat ongeveer 7.000 mensen per dag sterven door NCD’s zoals kanker, diabetes en hart- en vaatziekten, die bijna 90% van de sterfgevallen veroorzaken.

Roken vermijden we, maar ultrabewerkte voeding dan?

Het klinkt misschien overdreven, maar ultrabewerkte voeding kan net zo verslavend zijn als nicotine. Tabaksproducten en ultrabewerkte voedingsmiddelen zijn ontworpen om verslavend te zijn. Tabak bevat nicotine, terwijl UPF verslavende combinaties van suiker, vet en zout gebruikt om consumptie te stimuleren. Dit leidt tot overmatig gebruik en blijvende afhankelijkheid.

Beide industrieën proberen via slimme marketing regelgeving te beïnvloeden. Gezondheidsclaims zoals “light” of “vetarm” maskeren de schadelijke effecten van hun producten, terwijl intensief lobbywerk strengere wetgeving tegenhoudt. Light of sjoemelsigaretten zijn net zo schadelijk als gewone sigaretten,¹³ net zoals light mayonaise net zo schadelijk kan zijn als gewone mayonaise.

“Het is misschien moeilijk te geloven dat ultrabewerkte voeding meer verslavend en vooral desastreuzer is dan het ziekmakende roken, maar de sterftecijfers laten daarover geen twijfel.”

Dr. Staf Henderickx over roken en ultrabewerkte voeding

We kennen de gevaren van roken ondertussen goed: het is wereldwijd een van de grootste oorzaken van vermijdbare sterfte en gezondheidsproblemen. Toch blijven we een ander sluipend gevaar over het hoofd zien: ultrabewerkte voeding. Ondanks de groeiende bewustwording rond gezonde voeding, blijkt uit cijfers dat deze sterk bewerkte producten nog altijd een groot deel van de dagelijkse diëten uitmaken.

Wat slechts 30 dagen UPF met je lichaam en geest doet…

De Britse arts Dr Chris van Tulleken voerde in 2021 een experiment uit waarbij hij gedurende 30 dagen 80% van zijn voeding uit ultrabewerkte producten liet bestaan. Normaal at hij gezond, met slechts 20% ultrabewerkte voeding in zijn dieet. Tijdens het experiment consumeerde hij voedingsmiddelen zoals diepvriespizza, opwarmlasagne en choco-puffs als ontbijt.

De resultaten na 30 dagen waren niet alleen opvallend, maar ook erg schokkend:

• Hij kwam 6,5 kg aan, waarvan 3 kg aan lichaamsvet.
• Zijn BMI steeg met 2 punten, waardoor hij in de classificatie ‘overgewicht’ belandde.
• Meer vetopslag was zichtbaar, vooral in de buikstreek en het gezicht.
• Het hongergevoel nam toe door een stijging van het hongerhormoon met 30%, terwijl het hormoon dat verzadiging regelt afnam.
• Zijn hersenen ontwikkelden nieuwe connecties, waaronder in het beloningssysteem en automatische gedragspatronen, wat suggereert dat hij verslavingsachtige reacties op ultrabewerkte voeding ontwikkelde. Deze nieuwe verbindingen kan je vergelijken met een nicotineverslaving.

“Ik geniet er niet van, maar ik kan niet stoppen.“

Dr. Chris van Tulleken op een dieet van 80% ultrabewerkte voeding

Dit experiment benadrukt de levensechte negatieve impact van ultrabewerkte voeding op zowel het lichaam als de hersenen. Je kan het experiment op YouTube zien:

Dr. Staf Henderickx maakt zich ook zorgen

In een interview met de Belgische dr. Staf Henderickx werd al snel duidelijk hoe gevaarlijk ultrabewerkte voeding is. Meer nog, dr. Henderickx ziet steeds meer en meer patiënten met talloze klachten die voortkomen uit het innemen van ultrabewerkte voeding.

“Drugsdealers zijn criminelen die drugs verkopen. Het is misschien te ver gezocht om bij de verkoop van ultrabewerkte voeding te spreken van voedseldealers, maar feit is dat de maatschappelijke gevolgen eveneens desastreus zijn. In dit geval is reclame voor het product dat de verslaving veroorzaakt, echter volledig legaal en daar maken de producenten van ultrabewerkte voeding maar wat graag gebruik van.

Ultrabewerkte voeding maakt dus niet alleen ziek, ze is ook dodelijk. Dat betekent dat de slachtoffers, die lijden aan overgewicht, onterecht gestigmatiseerd worden. Het zijn de producenten van ultrabewerkte voeding die schuldig moeten pleiten. De focus van het beleid moet verschuiven van individuele campagnes voor gewichtsverlies naar maatschappelijke campagnes rond wetgeving en reclame voor ultrabewerkte voeding.”

Benieuwd naar nog meer confronterende feiten over het gevaar dat ultrabewerkte voeding is? Lees dan zeker het volledige interview met dr. Staf Henderickx.

Conclusie: In Nederland, maar ook in andere landen in Noord-Europa, is de consumptie van ultrabewerkte voedingsmiddelen hoog, wat aanleiding geeft tot zorgen over de mogelijke gezondheidsgevolgen. Het bevorderen van bewustwording en het stimuleren van gezonde eetgewoonten zijn cruciale stappen om de volksgezondheid te verbeteren.

Bronnen:

1. 2018, The NOVA Food Classification System ↩︎
2. September 2022, Ultra-processed foods: how functional is the NOVA system? ↩︎
3. Mei 2022, Evaluation of foods, drinks and diets in the Netherlands according to the degree of processing for nutritional quality, environmental impact and food costs ↩︎
4. Augustus 2021, A Systematic Review of Worldwide Consumption of Ultra-Processed Foods: Findings and Criticisms ↩︎
5. Oktober 2019, Ultra-processed foods and excessive free sugar intake in the UK: a nationally representative cross-sectional study ↩︎
6. Augustus 2020, Ultra-processed food intake in association with BMI change and risk of overweight and obesity: A prospective analysis of the French NutriNet-Santé cohort ↩︎
7. November 2019, Consumption of Ultra-Processed Foods and Mortality: A National Prospective Cohort in Spain ↩︎
8. Oktober 2021, Associated factors to the consumption of ultra-processed foods and its relation with dietary sources in Portugal ↩︎
9. December 2021, Ultra-processed food consumption in adults across Europe ↩︎
10. Juli 2024, Overledenen; belangrijke doodsoorzaken (korte lijst), leeftijd, geslacht ↩︎
11. Mei 2019, Association between consumption of ultra-processed foods and all cause mortality: SUN prospective cohort study ↩︎
12. Juni 2024, Just four industries cause 2.7 million deaths in the European Region every year ↩︎
13. Wat zijn sjoemelsigaretten? ↩︎